EKOLOGIA I SZTUKA - Artykuły: Deleuze, Gilles. Postcriptum o spoĹeczeĹstwach kontroli. 1990

O FUNDACJI

Fundacja

dziaĹania

statut (fragmenty)

kontakt

STRONA TOMKA

NEKROPOLITYKA

EKOLOGIA EKONOMIA

Think Tank Feministyczny

SEMINARIUM FOUCAULT

WOLÄ BYÄ

O nie! Ta strona potrzebuje włączonej obsługi języka JavaScript!

Twoja przeglądarka nie obsługuje tego języka lub ma wyłączoną jego obsługę. Włącz wykonywanie kodu JavaScript w swojej przeglądarce internetowej, aby skorzystać ze wszystkich funkcji strony
lub skorzystaj z programu obsługującego język JavaScript, np. Mozilla Firefox, Apple Safari, Opera, Google Chrome lub Windows Internet Explorer w wersji wyższej niż 6.

Deleuze, Gilles. Postcriptum o spoĹeczeĹstwach kontroli. 1990

I. Zarys historyczny

Foucault przypisaĹ spoĹeczeĹstwa dyscyplinarne do XVIII i IX wieku; szczyt swego rozwoju osiÄgajÄ one na poczÄtku wieku XX. PrzystÄpujÄ wtedy do organizowania wielkich przestrzeni zamkniÄcia. Jednostka przechodzi stale od jednego zamkniÄtego obszaru do drugiego, a kaĹźdy z tych obszarĂłw rzÄdzi siÄ wĹasnymi prawami: najpierw rodzina, potem szkoĹa („nie jesteĹ juĹź w domu rodzinnym”), nastÄpnie koszary („nie jesteĹ juĹź w szkole”), jeszcze pĂłĹşniej fabryka, od czasu do czasu szpital, ewentualnie wiÄzienie, bÄdÄce przestrzeniÄ zamkniÄcia par excellence. To wiÄzienie sĹuĹźy za model na zasadzie analogii; dlatego bohaterka Europy 51, na widok robotnikĂłw moĹźe wykrzyknÄÄ: „myĹlaĹam, Ĺźe to skazaĹcy ...”. Foucault znakomicie przeanalizowaĹ idealny projekt przestrzeni zamkniÄcia, ujawniajÄcy siÄ szczegĂłlnie wyraĹşnie w fabryce: zgromadziÄ, rozmieĹciÄ w przestrzeni, uporzÄdkowaÄ w czasie, doprowadziÄ do zawiÄzania siÄ w czasoprzestrzeni siĹy wytwĂłrczej, ktĂłra dawaĹaby efekt wiÄkszy niĹź suma siĹ skĹadowych. ZdawaĹ sobie jednak rĂłwnieĹź sprawÄ z ograniczeĹ tego modelu. Pojawia siÄ on w miejsce spoĹeczeĹstw suwerennoĹci, ktĂłre miaĹy zupeĹnie inny cel i funkcje (pobieraÄ daninÄ raczej niĹź organizowaÄ produkcjÄ, decydowaÄ o Ĺmierci raczej niĹź sprawowaÄ wĹadzÄ nad Ĺźyciem). PrzejĹcie dokonaĹo siÄ stopniowo; to Napoleon doprowadziĹ, jak siÄ zdaje, do ostatecznego przeobraĹźenia jednej formy spoĹeczeĹstwa w drugÄ. Wszelako rĂłwnieĹź techniki dyscypliny popadĹy w stan kryzysu, ustÄpujÄc wyĹaniajÄcym siÄ powoli nowym siĹom, ktĂłre po drugiej wojnie Ĺwiatowej coraz szybciej siÄ rozprzestrzeniaĹy: nie byliĹmy juĹź spoĹeczeĹstwem dyscyplinarnym, albo wĹaĹnie przestawaliĹmy nim byÄ.

JesteĹmy Ĺwiadkami generalnego kryzysu wszystkich przestrzeni zamkniÄcia – wiÄzienia, szpitala, szkoĹy, fabryki, rodziny. Rodzina, jako „ognisko domowe”, przeĹźywa kryzys tak samo jak wszystkie inne ogniska: szkolne, zawodowe itd. Odpowiedni ministrowie stale ogĹaszajÄ niezbÄdne rzekomo reformy: trzeba reformowaÄ szkoĹÄ, przemysĹ, szpitale, armiÄ, wiÄzienia. A jednak wiadomo juĹź, Ĺźe czas tych instytucji prÄdzej czy pĂłĹşniej dobiegnie koĹca. Chodzi tylko o to, by panowaÄ nad procesem ich agonii i zajÄÄ czymĹ ludzi do czasu, aĹź nowe siĹy, ktĂłre pukajÄ juĹź do naszych drzwi, zdÄĹźÄ przejÄÄ teren. Tym, co wkracza na miejsce spoĹeczeĹstw dyscyplinarnych, sÄ spoĹeczeĹstwa kontroli. „Kontrola” to sĹowo, jakie proponuje Burroughs na oznaczenie nowego monstrum, a w ktĂłrym Foucault rozpoznawaĹ naszÄ najbliĹźszÄ przyszĹoĹÄ. TakĹźe Paul Virilio stale analizuje pozornie wyzwolicielskie, ultraszybkie formy kontroli, ktĂłre zastÄpujÄ stare techniki dyscypliny, funkcjonujÄce w rytmie charakterystycznym dla systemĂłw zamkniÄtych. Nie trzeba tu wcale wspominaÄ o niesamowitych produktach farmaceutycznych, reakcjach nuklearnych i genetycznych manipulacjach, nawet jeĹli miaĹyby one mieÄ wpĹyw na przebieg nowych procesĂłw. Nie ma teĹź co pytaÄ, ktĂłry reĹźim jest najsurowszy, a ktĂłry najbardziej znoĹny, w kaĹźdym z nich bowiem tendencje wyzwolicielskie ĹcierajÄ siÄ ze stosunkami dominacji. Na przykĹad rejonizacja, kliniki pobytu dziennego czy opieka domowa mogĹy – w nastÄpstwie kryzysu instytucji szpitala jako zamkniÄtej przestrzeni – stanowiÄ zrazu poszerzenie wolnoĹci, majÄc jednoczeĹnie udziaĹ w tworzeniu mechanizmĂłw kontroli porĂłwnywalnych z najciÄĹźszymi formami zamkniÄcia. MoĹźna siÄ tym przeraĹźaÄ, moĹźna teĹź ĹźywiÄ nadziejÄ, lecz nie w tym rzecz. NaleĹźy poszukiwaÄ nowej broni.

II. Logika

Rozliczne internaty albo przestrzenie zamkniÄcia, przez ktĂłre przechodzi jednostka, sÄ zmiennymi niezaleĹźnymi – za kaĹźdym razem trzeba zaczynaÄ od zera. Istnieje jÄzyk wspĂłlny dla wszystkich tych przestrzeni, ma on jednak charakter analogiczny. Z kolei rĂłĹźnorakie oĹrodki kontroli (contrĂ´lats) to powiÄzane ze sobÄ wariacje, tworzÄce system o zmiennej geometrii, ktĂłrej jÄzyk jest numeryczny (co nie koniecznie znaczy: binarny). ZamkniÄcia to odrÄbne formy odlewnicze, podczas gdy mechanizmy kontroli sÄ modulacjÄ, czymĹ w rodzaju samoczynnie odksztaĹcajÄcej siÄ formy (moulage auto-dĂŠformant), podlegajÄcej ciÄgĹym przemianom, albo sita, ktĂłrego dziurki stale zmieniaĹyby wielkoĹÄ. Doskonale ilustruje to kwestia pĹac: fabryka byĹa ciaĹem, ktĂłre utrzymywaĹo swe wewnÄtrzne siĹy w stanie rĂłwnowagi, z produkcjÄ na moĹźliwie najwyĹźszym i wynagrodzeniami na moĹźliwie najniĹźszym poziomie. W spoĹeczeĹstwach kontroli miejsce fabryki zajmuje jednak przedsiÄbiorstwo, ono zaĹ nie jest ciaĹem, lecz duszÄ, gazem. NiewÄtpliwie juĹź w fabryce istniaĹ system premii, jednak to wĹaĹnie przedsiÄbiorstwo dÄĹźy do narzucenia systemu modulacji wszystkich pensji w stanie permanentnej metastabilnoĹci poprzez zupeĹnie komiczne wyzwania, konkursy i negocjacje. JeĹli najbardziej idiotyczne teleturnieje cieszÄ siÄ takÄ popularnoĹciÄ, to dzieje siÄ tak dlatego, Ĺźe wyraĹźajÄ one w sposĂłb adekwatny specyfikÄ przedsiÄbiorstwa. Fabryka tworzyĹa z jednostek jedno ciaĹo, co byĹo z korzyĹciÄ zarĂłwno dla pracodawcĂłw, nadzorujÄcych kaĹźdy element w obrÄbie masy, jak i dla zwiÄzkĂłw zawodowych, ktĂłre mobilizowaĹy owÄ masÄ do stawiania oporu. Tymczasem przedsiÄbiorstwo stale wprowadza, w imiÄ zdrowego wspĂłĹzawodnictwa, czynnik niezbÄdnej rywalizacji, doskonaĹÄ motywacjÄ, ktĂłra rodzi konflikt miÄdzy jednostkami i przenika do wewnÄtrz kaĹźdej z nich, rĂłwnieĹź tam dokonujÄc podziaĹĂłw. Modulacyjna zasada „wynagrodzenia wedĹug zasĹug” jest kuszÄca nawet dla paĹstwowej edukacji. W rzeczy samej, tak jak przedsiÄbiorstwo zastÄpuje fabrykÄ, permanentne ksztaĹcenie zaczyna stopniowo wypieraÄ szkoĹÄ, a ciÄgĹa kontrola – egzamin. Jest to najprostszy sposĂłb, by podporzÄdkowaÄ szkoĹÄ przedsiÄbiorstwu.

W spoĹeczeĹstwach dyscyplinarnych ciÄgle zaczynaĹo siÄ od nowa (ze szkoĹy do koszar, z koszar do fabryki), podczas gdy w spoĹeczeĹstwach kontroli nigdy nie moĹźna z niczym skoĹczyÄ. PrzedsiÄbiorstwo, edukacja, usĹugi sÄ tu wspĂłĹistniejÄcymi ze sobÄ stanami metastabilnymi tej samej modulacji, jawiÄcej siÄ jako uniwersalny deformator (dĂŠformateur). Kafka, ktĂłry staĹ juĹź w przejĹciu pomiÄdzy tymi dwoma typami spoĹeczeĹstwa, opisaĹ w Procesie ich najstraszliwsze formy prawne. Pozorne uniewinnienie spoĹeczeĹstw dyscyplinarnych (miÄdzy kolejnymi zamkniÄciami) i nieograniczone odwleczenie charakterystyczne dla spoĹeczeĹstw kontroli (podlegajÄcych ciÄgĹej przemianie) to dwie zupeĹnie rĂłĹźne prawne formy Ĺźycia. I jeĹli nasze prawo jest rozchwiane, przeĹźywa kryzys, to dlatego, Ĺźe wĹaĹnie rozstajemy siÄ z jednÄ z tych form, by przyjÄÄ drugÄ. SpoĹeczeĹstwa dyscyplinarne posiadajÄ dwa bieguny: podpis, odsyĹajÄcy do jednostki oraz liczbÄ albo numer porzÄdkowy, ktĂłry wskazuje na jej miejsce w masie. Na gruncie dyscypliny nigdy nie byĹo przecieĹź Ĺźadnej niezgodnoĹci miÄdzy tymi momentami; wĹadza jednoczeĹnie umasawia i indywidualizuje – zbija w jedno ciaĹo tych, nad ktĂłrymi siÄ jÄ sprawuje, formujÄc zarazem indywidualnoĹÄ kaĹźdego z czĹonkĂłw owego ciaĹa (Foucault upatrywaĹ ĹşrĂłdeĹ tej podwĂłjnej troski w pastoralnej wĹadzy kapĹaĹskiej – w figurze stada i poszczegĂłlnych owieczek; z kolei wĹadza paĹstwowa przy pomocy wĹaĹciwych ĹrodkĂłw miaĹa przeksztaĹciÄ siÄ w ĹwieckÄ wĹadzÄ „pasterskÄ”). Inaczej rzecz siÄ ma w spoĹeczeĹstwach kontroli, gdzie istotnÄ rolÄ gra nie podpis czy liczba, lecz cyfra (chiffre): cyfra jest hasĹem (mot de passe), podczas gdy spoĹeczeĹstwami dyscyplinarnymi zarzÄdza siÄ przy pomocy rozkazĂłw (mot d’ordre) (i to zarĂłwno po stronie integracji, jak i po stronie oporu). Numeryczny jÄzyk kontroli skĹada siÄ z cyfr, otwierajÄcych dostÄp do informacji lub wzbraniajÄcych go. Nie mamy tu juĹź do czynienia ze sprzÄĹźeniem masa-jednostka. Indywidua staĹy siÄ „dywidualne”, a masy staĹy siÄ wzorami, danymi, rynkami albo „bankami”. ByÄ moĹźe to wĹaĹnie w pieniÄdzu najpeĹniej wyraĹźa siÄ rĂłĹźnica miÄdzy dwoma typami spoĹeczeĹstwa. Dyscyplina zawsze bowiem zwiÄzaĹa byĹa z tĹoczonÄ monetÄ, zawierajÄcÄ zĹoto jako miarÄ swej wartoĹci, natomiast kontrola odsyĹa do wahajÄcych siÄ kursĂłw, do modulacji, ktĂłre stosujÄ cyfrÄ w postaci oprocentowania poszczegĂłlnych walut. Stary monetarny kret to zwierzÄ zamieszkujÄce przestrzenie zamkniÄcia, do spoĹeczeĹstw kontroli naleĹźy wÄĹź. PrzeszliĹmy od jednego zwierzÄcia do drugiego – od kreta do wÄĹźa – w ramach reĹźimu, w ktĂłrym Ĺźyjemy. Zmiana ta dotyczy jednak rĂłwnieĹź naszego sposobu Ĺźycia i relacji z innymi ludĹşmi. CzĹowiek dyscypliny byĹ nieciÄgĹym wytwĂłrcÄ energii, podczas gdy czĹowiek kontroli posiada raczej naturÄ falowÄ, porusza siÄ po orbicie, w postaci wiÄzki ciÄgĹej. WszÄdzie surfing zastÄpiĹ juĹź stare dyscypliny sportu.

KaĹźde spoĹeczeĹstwo Ĺatwo moĹźna odnieĹÄ do okreĹlonego typu maszyn – nie Ĺźeby same maszyny cokolwiek determinowaĹy, ale ze wzglÄdu na to, Ĺźe wyraĹźajÄ one formy spoĹeczne zdolne do ich wytworzenia i posĹugiwania siÄ nimi. Stare spoĹeczeĹstwa suwerennoĹci korzystaĹy z maszyn prostych: lewarĂłw, blokĂłw, zegarĂłw. Za to niedawne spoĹeczeĹstwa dyscyplinarne miaĹy do dyspozycji maszyny energetyczne, wystawione na pasywne niebezpieczeĹstwo entropii i aktywne sabotaĹźu. SpoĹeczeĹstwa kontroli posĹugujÄ siÄ maszynami trzeciej generacji – maszynami informatycznymi i komputerami, zagroĹźonych pasywnie przez zaburzenia i aktywnie przez hakerĂłw oraz rozprzestrzeniajÄce siÄ wirusy. Chodzi tu rĂłwnieĹź o pewnÄ ewolucjÄ technologicznÄ, ale przede wszystkim liczy siÄ mutacja, jakiej podlega kapitalizm. Mutacja ta jest juĹź szeroko znana, a moĹźna by jÄ streĹciÄ nastÄpujÄco: kapitalizm dziewiÄtnastowieczny nastawia siÄ na koncentracjÄ, produkcjÄ, wĹasnoĹÄ. Wznosi zatem w przestrzeni zamkniÄcia fabrykÄ, z kapitalistÄ jako wĹaĹcicielem ĹrodkĂłw produkcji, a ewentualnie takĹźe innych przestrzeni, zaprojektowanych w analogiczny sposĂłb (dom rodzinny robotnika, szkoĹa). Co do rynku, jest on opanowywany albo na drodze specjalizacji, albo przez kolonizacjÄ, albo teĹź dziÄki obniĹźaniu kosztĂłw produkcji. Wszelako aktualnie kapitalizm nie jest zorientowany na produkcjÄ, ktĂłrÄ czÄsto spycha na peryferie Trzeciego Ĺwiata, i to nawet w przypadku tak trudnych gaĹÄzi jak przemysĹ tekstylny, metalurgia czy przemysĹ paliwowy. To kapitalizm nadprodukcji. Nie kupuje on juĹź surowcĂłw i nie sprzedaje gotowych towarĂłw; kupuje raczej gotowe produkty albo montuje z czÄĹci. Woli sprzedawaÄ usĹugi i kupowaÄ akcje. To kapitalizm zwrĂłcony nie ku produkcji, lecz ku produktowi, czyli rynkowi albo sprzedaĹźy. Jest on takĹźe z istoty swej rozpraszajÄcy, dlatego fabryka ustÄpiĹa miejsca przedsiÄbiorstwu. Rodzina, szkoĹa, armia, fabryka nie sÄ juĹź odrÄbnymi przestrzeniami, zwiÄzanymi analogiÄ, odsyĹajÄcymi do wĹaĹciciela, paĹstwa lub prywatnej wĹadzy, lecz podatnymi na deformacje i przeksztaĹcenia, zaszyfrowanymi figurami jednego przedsiÄbiorstwa, ktĂłre posiada wyĹÄcznie menedĹźerĂłw. Nawet sztuka opuĹciĹa zamkniÄte przestrzenie, by wĹÄczyÄ siÄ do otwartego obiegu bankowego. Podboje rynku dokonujÄ siÄ przez sprawowanie kontroli, a nie dziÄki narzucaniu dyscypliny, na drodze ustalenia kursu raczej niĹź dziÄki obniĹźeniu kosztĂłw, przez zmianÄ produktu bardziej niĹź przez specjalizacjÄ produkcji. Korupcja zyskuje tu nowÄ moc. DziaĹ sprzedaĹźy staĹ siÄ centrum albo „duszÄ” przedsiÄbiorstwa. MĂłwi siÄ nam wszak, Ĺźe przedsiÄbiorstwa posiadajÄ duszÄ – jest to najbardziej przeraĹźajÄca nowina. Instrumentem kontroli spoĹecznej jest teraz marketing, formujÄcy bezwstydnÄ rasÄ naszych panĂłw. Kontrola jest krĂłtkotrwaĹa i szybkoobrotowa, ma jednak rĂłwnieĹź charakter ciÄgĹy i nieograniczony, podczas gdy dyscyplina byĹa dĹugoterminowa, nieskoĹczona i nieciÄgĹa. CzĹowiek przestaĹ byÄ wiÄĹşniem, by staÄ siÄ dĹuĹźnikiem. Przy tym wszystkim kapitalizm zachowaĹ jako staĹy element skrajnÄ nÄdzÄ trzech czwartych ludzkoĹci, zbyt biednych na to, by byÄ dĹuĹźnikami i zbyt licznych, by daÄ siÄ zamknÄÄ: kontrola bÄdzie musiaĹa zmierzyÄ siÄ nie tylko ze zjawiskiem zatarcia granic, ale takĹźe z eksplozjÄ slumsĂłw i gett.

III. Program

Nie potrzeba odwoĹywaÄ siÄ do Ĺźadnej science-fiction, by wyobraziÄ sobie mechanizm kontroli wyznaczajÄcy w kaĹźdej chwili pozycjÄ jakiegoĹ elementu w otwartej przestrzeni – pozycjÄ zwierzÄcia w rezerwacie, pozycjÄ czĹowieka w przedsiÄbiorstwie (elektroniczna obrÄcz). FĂŠlix Guattari opisaĹ kiedyĹ miasto, w ktĂłrym kaĹźdy mĂłgĹ opuĹciÄ swoje mieszkanie, ulicÄ lub dzielnicÄ dziÄki (dywidualnej) karcie elektronicznej, otwierajÄcej poszczegĂłlne bramki, mogÄcej jednak takĹźe w okreĹlonym dniu lub w okreĹlonych godzinach straciÄ waĹźnoĹÄ. Najistotniejsze nie byĹy tam bariery, tylko komputer, ktĂłry ustalaĹ dozwolonÄ lub niedozwolonÄ pozycjÄ kaĹźdego i wprowadzaĹ uniwersalnÄ modulacjÄ.

Socio-techniczna analiza wyĹaniajÄcych siÄ mechanizmĂłw kontroli, powinna mieÄ status kategorialny i ujmowaÄ to, co wĹaĹnie nadchodzi, wypierajÄc dyscyplinarne przestrzenie zamkniÄcia, o ktĂłrych kryzysie tyle siÄ mĂłwi. Niewykluczone, Ĺźe ujrzymy jeszcze – odpowiednio przystosowane – stare techniki, charakterystyczne dla spoĹeczeĹstw suwerennoĹci. Liczy siÄ jednak to, Ĺźe jesteĹmy Ĺwiadkami narodzin czegoĹ nowego. W obrÄbie reĹźimu wiÄziennego: dÄĹźenie, w kaĹźdym razie w przypadku drobnych przestÄpstw, do wymierzania kar „zastÄpczych” oraz uĹźycie elektronicznych naszyjnikĂłw, zmuszajÄcych skazaĹca do przebywania w domu o okreĹlonych godzinach.

W obrÄbie reĹźimu szkolnego: formy ciÄgĹej kontroli i wpĹyw strategii permanentnego ksztaĹcenia na szkoĹÄ, zwiÄzane z tym porzucenie wszelkich badaĹ na uniwersytetach, wprowadzenie zasad „przedsiÄbiorstwa” na wszystkich poziomach edukacji. W obrÄbie reĹźimu szpitalnego: nowa medycyna „bez lekarza i chorego”, wyodrÄbniajÄca potencjalnie chorych oraz grupy ryzyka, co bynajmniej nie Ĺwiadczy, jak to siÄ czÄsto mĂłwi, o postÄpujÄcej indywidualizacji, lecz jedynie o zastÄpieniu indywidualnego albo numerycznego ciaĹa cyfrÄ „dywidualnego” materiaĹu poddanego kontroli. W obrÄbie reĹźimu przedsiÄbiorstwa: nowe podejĹcie do pieniÄdza, produktĂłw i ludzi, poza starÄ formÄ-fabrykÄ. SÄ to wszystko przykĹady doĹÄ skromne, pozwalajÄ jednak lepiej zrozumieÄ sens kryzysu instytucji, czyli stopniowe i rozproszone wdraĹźanie nowego reĹźimu dominacji. Jedno z najwaĹźniejszych pytaĹ dotyczyĹoby niemocy zwiÄzkĂłw zawodowych. Czy – bÄdÄc zwiÄzane, poprzez caĹÄ historiÄ swego istnienia, z walkÄ przeciw mechanizmom dyscypliny w przestrzeniach zamkniÄcia – mogÄ one dostosowaÄ siÄ do nowych form oporu wobec spoĹeczeĹstw kontroli, czy teĹź powinny raczej ustÄpiÄ miejsca tym nowym formom? I czy jest juĹź widoczny zarys owych nadchodzÄcych form, zdolnych zagroziÄ rozkoszom marketingu? ZadziwiajÄce, Ĺźe wielu mĹodych ludzi ĹźÄda „motywacji”, domaga siÄ szkoleĹ i permanentnego ksztaĹcenia. MuszÄ oni w koĹcu odkryÄ, czemu zostajÄ w ten sposĂłb podporzÄdkowani, tak jak poprzednia generacja dokonaĹa bolesnego odkrycia celĂłw dyscypliny. Zawijasy wÄĹźa sÄ jeszcze bardziej skomplikowane od krecich korytarzy.

L’autre journal 1990, nr 1,
przekĹad MichaĹ Herer

BIBLIOTEKA ONLINE

teksty wszystkich programĂłw wg. autorĂłw

Logowanie

Nie możesz się zalogować?
Poproś o nowe hasło

© Fundacja & a.polis 2006White_n_Light Theme by: Smokeman
Powered by PHP-Fusion copyright © 2002 - 2024 by Nick Jones.
Released as free software without warranties under GNU Affero GPL v3.
Wygenerowano w sekund: 0.00