SESJA 4. GOSPODARSTWO DOMOWE. GOSPODARKA MONETARNA I GOSPODARKA OPIEKUŃCZA
Dyskusja online od 14 kwietnia. Podsumowanie w poniedziałek 23 kwietnia godz. 20 - 22
Sesja jest poświęcona podziałowi pracy, czasu i majątku z perspektywy relacji płci w gospodarstwie domowym. Przedstawiamy różne teoretyczne ujęcia gospodarstwa domowego czy rodziny, pracy domowej czy pracy reprodukcyjnej i gospodarki opiekuńczej w ekonomii, socjologii i antropologii feministycznej.
Lektury:
Jak wychować żonę? - rozdziały VI - X z Ekonomika Ksenofonta. Link Ten pierwszy zachowany podręcznik ekonomii, napisany został przez Ksenofonta ( c. 428 - 354 p.n.e.) w formie dialogów Sokratesa z Kritobulusem. W dialogach Sokrates relacjonuje swoje rozmowy z Ischomachem na temat wychowania żony do pracy domowej. Tekst całej książki w bibliotece online. Tłumaczenie z 1857 roku czyta się trudno ze względu na starą polszczyznę, ale warto podjąć tę lekturę, zwłaszczą, że od ponad 2000 lat prawie nic się nie zmieniło, pomimo wprowadzenia formalnej równości (zob. następny tekst). Zapraszam do dyskusji na Forum.
Dla ułatwienia dyskusji streszczenie: pobierz pdf Link
Olimpia de Gouges. Deklaracja Praw Kobiety i Obywatelki. Forma kontraktu społecznego między mężczyzną a kobietą. 1793. Link
Dwa ujęcia pracy domowej:
Bogusława Budrowska. Nieodpłatna praca kobiet i próby jej wyceny. 2006 pobierz pdf Link
Heidi Hartmann. Rodzina jako splot konfliktu płci, konfliktu klasowego i politycznego. Przykład pracy domowej. 1981Pobierz pdf Link
ZROBIONE, DOCENIONE, WIELE WARTE - kampania edukacyjno-informacyjna rzecz docenienia pracy kobiet Link
Wprowadzenie do dyskusji:
GOSPODARKA REPRODUKCYJNA – PRACA OPIEKUŃCZA (fragment z Przeglądu debat, cz. II - ECh.)
Jednym z konceptualnych filarów feministycznej krytyki ekonomii jest pojęcie pracy reprodukcyjnej i gospodarki opiekuńczej (care economy - Diane Elson, 1995). O ile wcześniej ekonomiści utożsamiali pracę z pracą płatną, w końcu lat 1960. wyłoniła się feministyczna debata, która ujęła bezpłatną pracę kobiet w domu jako pracę. Socjalistyczne feministki, które między innymi podjęły się tego zadania odwoływały się i przerabiały koncepcję reprodukcji siły roboczej u Marksa. Uważały, że kapitalizm wyzyskuje kobiety przez czerpanie korzyści z ich bezpłatnej pracy domowej, bez której reprodukcja i podaż siły roboczej nie byłaby możliwa (Sheila Benhabib). Pracę opiekuńczą uważano jako źródło zniewolenia i eksploatacji kobiet w rodzinie. Inne feministki z kolei uważały, że praca opiekuńcza powinna być doceniana (Gilligan) jako źródło siły kobiet. Także w nie-marksistowskiej socjologii (Ann Oakley, The Sociology of Housework, 1974 ) badaczki podjęły analizy płatnej i bezpłatnej pracy domowej (płatnej w sensie zatrudnienia innych kobiet do pracy domowej). Pojawiało się coraz więcej badań empirycznych, które posługiwały się między innymi metodologiami budżetu czasu i ukazywały dysproporcje w podziale bezpłatnej pracy domowej pod względem płci. W końcu lat 80-ych podziały na socjalistyczne i liberalne podejścia zatarły się, także demontaż państwa opiekuńczego (skądinąd krytykowanego przez feministki) przy jednoczesnym wzroście zatrudnienia kobiet spowodował przesunięcie się analiz do nowego kontekstu. Pojawił się „nowy przeciwnik” równości płci i sprawczości kobiet – dwa fundamentalizmy, religijny i rynkowy i do tego odnosiły się feministyczne ekonomistki, socjolożki czy politolożki. Z drugiej strony w feminizmie (i w innych dyskursach) nastąpił zwrot w stronę kultury. Dopiero od niedawna te dwa nurty społeczno-ekonomiczny i ‘kulturowy’, gdzie dominowały analizy reprezentacji schodzą się razem ponad i w poprzek dyscyplinarnych podziałów.
W badaniach na temat gospodarstw domowych feministyczne ekonomistki, socjolożki, antropolożki stosowały różne narzędzia analityczne, w tym podział ról według płci (Carole Moser ), rama ról i relacji płci (gender relations framework), badania budżetu czasu, czy model negocjacji z teorii gier.
Do debat na temat gospodarstwa domowego i pracy domowej, która była domeną ekonomistek, weszło wielu badaczy mężczyzn, część z nich posługiwała się teorią racjonalnego wyboru i porównywalnych korzyści, aby uzasadnić wybór bezpłatnej pracy w gospodarstwie domowym jako decyzję kobiet podjętą na podstawie kalkulacji własnego interesu i oceny korzyści. Wśród tych badaczy jest wspomniany już Gary Becker, wybitny ekonomista z Uniwersytetu w Chicago, laureat nagrody Nobla, publicysta, którego perswazyjne wystąpienia (w tym np. cotygodniowe felietony w Business Week) wywarły duży wpływ na opinię publiczną i decydentów politycznych. Gary Becker dał początek nowej ekonomice gospodarstwa domowego, gdzie praca w domu jest kwestią racjonalnego wyboru kobiety, a mężczyzna głowa rodziny jest traktowany jako altruistyczny, dobrotliwy dyktator, który dzieli się swoimi dochodami z żoną i i dziećmi. Według Gary’ego Beckera (1974) gospodarstwo domowe składa się z mężczyzny i kobiety, którzy łączą się z powodu komplementarności w biologicznej reprodukcji. Gospodarstwo domowe zachowuje się jako ekonomiczna jednostka, która maksymalizuje wspólną (sic) użyteczność. W neoklasycznym ujęciu gospodarstwa domowego przez Beckera nie można przeprowadzić interpersonalnych porównań uzyteczności czy zważyć preferencji, a rodzina traktowana jest jako ekonomiczno-reprodukcyjna jednostka, która kieruje się jedną (wspólną?) korzyścią i inwestuje w kapitał ludzki swojego potomstwa . Gary Becker wsławił się także zastosowaniem modelu rynku do małżeństwa, W jego analizie popytu i podaży na rynku małżeńskim kobietom najbardziej opłaca się system poligamiczny. Zobacz także Dijkstra i Plantega, 2003 i Hewitson (2002) na temat rozróżnienia między feministycznymi i nie feministycznymi analizami gospodarstw domowych w ramach ekonomii neoklasycznej.
Nancy Folbre (1986), tekst której bedziemy omawiać na sesji, argumentuje, że decyzje podejmowane w ramach rodziny zależą od siły przetargowej członków rodziny, oraz struktur ograniczenia (structures of contraint), norm, instytucji społecznych. Wybitny ekonomista i laureat nagrody Nobla, Amartya Sen (1991) zaproponował model gospodarstwa domowego jako pola ‘kooperacyjnego konfliktu’. Dystrybucja w ramach rodziny odbywa się zarówno na podstawie legitymizowanych przez prawo jak i normy społeczne uprawnień, a także odzwierciedla relacje władzy w gospodarstwie domowym. Model ten zakłada wspólpracę w produkcji i konflikt w dystrybucji. Model Amartyi Sena krytykowały i rozwijały między innymi Naila Kabeer, 1991 (podkreślając między innymi kwestie granic autonomii, odrębności i kontroli przez kobiety pominiętą przez Sena) i Deniz Kandiyoti, 1988, która ujęła gospodarstwo domowe z perspektywy społecznego i ekonomicznego bezpieczeństwa kobiet, wskazując, że kobiety mogą się znaleźć w sytuacji, gdzie będą przyjmować postawy podania i posłuszeństwa, ponieważ w ten sposób maksymalizują swoje bezpieczeństwo ekonomiczne. Obie naukowczynie zwróciły uwagę na wiele wymiarów zróżnicowania relacji płci w gospodarstwach domowych, w tym z perspektywy kultury (Kandiyoti pisze o patriarchalnym pasie krajów), ekologii, środków utrzymania, zasobów.
Wraz z debatą o gospodarstwach domowych rozwijała się debata o pracy opiekuńczej; z jednej strony szła ona w kierunku kalkulacji, zarówno w formie monetarnych waloryzacji, jak konstrukcji satelitarnych budżetów. Z drugiej strony powstawały analizy, (ich prekursorką była Marilyn Waring), które podejmowały problem niewidoczności pracy kobiet na poziomie konceptualnych założeń instrumentów polityki ekonomicznej, w tym makro-ekonomii. Marilyn Waring (1988)1, w swoje książce „If Women Counted” - pod wieloznacznym tytułem: Gdyby kobiety liczyły, albo Gdyby liczono się z kobietami analizuje co jest, a co nie jest wliczane do dochodu narodowego. Woda pobrana ze źródła nie ma wartości ekonomicznej, woda z kranu, leczenie chorych czy wydatki na zbrojenia przyczyniają się do wzrostu dochodu narodowego. Takie metodologie zbierania danych i liczenia ‘sterują’ polityką. W czasie dekady, jaka upłynęła od publikacji książki Marilyn Waring powstały satelitarne budżety i projekty genderowej analizy budżetu. Taki projekt, prowadzony przez Zofię Łapniewską, zorganizowała NEWW w Gdańsku. W latach 1990-ych debata o pracy domowej – zreformułowana przez Diane Elson jako gospodarka opiekuńcza (care economy), która funkcjomuje równolegle i współzależnie z gospodarka opartą na monetarnej wymianie, wpisała się do feministycznej krytyki polityki makroekonomicznej i krytyki marketyzacji. O tym na kolejnych sesjach.
Do roli gospodarki reprodukcyjnej odwołuje się także feministyczna krytyka wydajności (productivity) – (Ellie Perkins, 2001). Wydajność odnosi się do mierzonej relacji między wkładem a rezultatem. Ekonomiści używają pojęcia wydajności jako narzędzia do zmierzenia nakładów (input), tj. ile jednostek pracy czy kapitału zostało użyte do wytworzenia produktu końcowego (output). Wydajność jest mierzona ilościowo. Wzrost ogólnej wydajności czynników produkcji ( kapitał, praca) zależy także od organizacji pracy czy nowych technologii) 'Społeczna' wydajność pracy to PKB wytwarzany przez jedną pracująca (płatna praca w gospodarce - sic!) osobę. Mierzona jest także wydajność pracy - stawka za godzinę w relacji do zważonego produktu firmy, sektora bądź gospodarki. Paradoksalnie, z takich założeń mierzenia wydajności pracy wynika, iż im większa produkcja, a niższe płace, tym większa wydajność... Podobnie jak z krytyką efektywności (zob. sekcja o rewolucji marginalnej) to co jest wydajne z ekonomicznego punktu widzenia, może być ‘niewydajne’ ze społecznego punktu widzenia. Można wręcz powiedzieć, iż im więcej wydajności, tym większa presja na gospodarkę opiekuńczą. Koszty pracy reprodukcyjnej, czy niszczenie środowiska nie są brane pod uwagę, ponieważ są niewidoczne czy eksternalizowane (poza neoklasyczny model rynku) albo miernik monetarny wypacza ich znaczenie dla konkretnych osób czy społeczeństwa. Na przykład, jak policzyć koszt emisji do środowiska toksycznych chemikaliów i ich przechodzenia przez łańcuchy pokarmowe do mleka kobiet3. Proces produkcji, efektywny pod katem ekonomicznym, może być jednocześnie toksyczny dla zdrowia ludzi i środowiska. Ellie Perkins postuluje więc, aby zrewidować i poszerzyć pojęcie wkładu, oraz kwestionuje, czy wszystko można zmierzyć monetarnie. Stąd postulat włączenia jakościowych mierników wydajności.
Wraz ze wzrostem wydajności idzie intensyfikacja w wykorzystaniu ‘zasobów ludzkich’, a więc zwiększają się koszty przenoszone do gospodarki opiekuńczej. Intensyfikacja pracy, deformalizacja i uelastycznianie zatrudniania, niszczenie lokalnych podstaw do życia (np. wypieranie produkcji żywności na rynek lokalny i własne potrzeby; zamykanie i przenoszenie fabryk w sytuacji, kiedy w ich miejsce nie powstają nowe miejsca pracy, czy oferowana jest praca za wynagrodzenie poniżej granic ubóstwa) zwiększają presje na ciała i czas kobiet. Chociaż gospodarstwa domowe o najniższych dochodach są szczególnie obarczone kosztami ryzyka utraty pracy i intensyfikacji, deformalizacji i uelastycznienia pracy, to także koszty te ponoszą gospodarstwa zamożne (np. koszty zabiegów mających na celu troskę o utrzymanie sprawnego ciała, które kosztują w sensie wydatków pieniężnych jak i czasu, który alternatywnie mógłby być przeznaczony na wypoczynek). Pojawiają się nowe choroby społeczne, jak wypalenie (burnt-out) czy mobbing. Według niedawnego badania zamówionego i opublikowanego przez Gazetę Wyborczą (marzec 2007) 46 proc. kobiet w Polsce boi się utraty pracy, co niewątpliwie ma wpływ na jakość życia. W analizie genderowych skutków wzrostu roli inwestycji finansowych Irene van Staveren (2002) pisze, że buforowa funkcja gospodarki opiekuńczej jest na wyczerpaniu.
Idąca ścieżką od Marksa, w książce napisanej na początku lat 1980-ych Maria Mies opisuje problem wydajności w ten sposób: „jeśli chodzi o pojęcie wydajności pracy należy odrzucić jego wąską definicję, aby ukazać, że praca może być wydajna (w sensie wytwarzania wartości dodanej) – tylko wówczas, kiedy przechwyci, eksploatuje i zawłaszcza pracę, która odnosi się do produkcji życia lub produkcji na własne potrzeby, co odbywa się przede wszystkim w ramach bezpłatnej pracy kobiet ... na każdym etapie ekonomicznego rozwoju wydajność mężczyzn zależała od wydajności kobiet” (Mies, 1986:47 i 58, cytat za Perkins, 2001).
Współczesne analizy pracy reprodukcyjnej odnoszą się także do płatnej pracy domowej kobiet emigrantek (Kurian, 2006), co umożliwia podjęcie pracy zawodowej przez kobiety w krajach docelowych. Nowe teoretyczne propozycje wychodzą poza analizy pracy (płatnej i bezpłatnej), aby ukazać, jak gospodarka przyrody, gospodarka na własne potrzeby (subsistence) opiekuńcza i produkcyjna stanowią podstawę, z której czerpie gospodarka monetarna (Hazel Henderson, Hilkke Pietila). W tekście, który już jest przetłumaczony dla uczestniczek tego kursu Spike V. Peterson (2002) proponuje redefinicję ekonomii jako reprodukcyjnej, produkcyjnej i wirtualnej (nowa ekonomia finansowa). Zobacz także modele rynku w materiałach na sesję 2.
Napisane przez EwaCh
dnia April 13 2007
4698 czyta ·
Napisane przez 
